FRANZ
LISZT
(1811-1886)
200. YIL RESITALİ
Erken
19. yüzyılda, dinleyiciler için ‘solo’, özel salonlardaki
performanslar ya da başkalarının konserlerinin antraktlarında
çalınan eserler anlamına geliyordu. Ancak bu gelenek,
Berlioz’un ‘geleceğin ölümsüz piyanisti’ olarak betimlediği
Franz Liszt ile birlikte değişti. Liszt, piyanoyu
prova odasından konser salonuna taşıdı; Erard’ını
1837’de La Scala’da 3,000 kişiye çaldı. Bununla da
kalmayan besteci, 1839 yılında ‘resital’i icat etti.
Liszt, resitali tanımlarken şu sözleri kullandı:
“XVI. Louis üslubunu kökten etkileyen ve şövalyevari
bir şekilde halka ‘Le concert, c’est
moi!’ diyen, tek başıma çaldığım [gayri resmi]
konserler serisi”. London Antheneum ise, Liszt’in
sihirli çekiciliğini çok güzel bir şekilde tanımlamıştır:
“Kendi başına, yardımsız bir güçle bu kadar büyük bir
seyirci kitlesini birkaç saat boyunca kendine çekebilen
ve onları bağlayabilen Liszt’ten başka bir sanatçı
düşünemiyoruz.” Liszt ile birlikte müzik dünyasında
tam tabiriyle ‘one man show’ başladı.
Fa Diyez Majör Klavierstück,
S 193 (1860
sonrası) Liszt’in kataloğu tamamlanmamış minyatürlerle
döşenmiştir adeta. Ancak, José Vianna da Motta tarafından
1928 yılında derlenen bu albumblatt’ın detayları
bilinmemektedir. Liszt’in ‘Abbé’ döneminde yazıldığı
tahmin edilen bu parçanın dili oldukça eklektiktir.
Leslie Howard (1991) bu eseri, ‘bütünsel melodik kemerleri
ve paralel üçlüleriyle birlikte erken bir üslup’ olarak
tanımlamakla birlikte, daha geç dönemlerin ipuçlarının
yakalandığını da kabullenmiştir. Fa diyez kutupları
– Liszt’in takdis notası, Scriabin’in ‘blue’
notası – parçanın tümünde dikkati çekmektedir.
Transandantal Etütler S 139 (1851
versiyonu) Busoni’ye (1909) göre, Liszt’in etütleri
‘piyano için yazılan kompozisyonların en başına’ koyulmalıdır.
Etütleri, onu ‘Beethoven, Chopin, Schumann, Alkan ve
Brahms’tan bu yana gelmiş ‘en büyük’ piyanoforte bestecilerden
biri’ olmasını sağlar. Busoni, Liszt’in etütleri incelendiğinde
‘Şeytani ve Dini’ öğelerin kolaylıkla fark edilebileceğini
içtenlikle belirtir: ‘Liszt, Tanrı’yı tanır, ama Şeytan’ı
da daha az değersiz görmez.’ Modern piyano tekniğini
geliştiren Liszt’i, Weber’ın ölümünden Queen Victoria’nın
Büyük Sergisi’ne ‘çocukluktan olgunluğa’ ilgilendiren
tüm olayları ‘kendi müzikal otobiyografisi’ (Alan Walker)
halinde ortaya koyan ve Carl Czerny’e adanmış olan
12 Transandantal Etüt, üç farklı versiyon halinde bulunmaktadır:
1826, 1837 ve 1851: öz, karmaşıklaşma ve arınma. Her
bir versiyon, majörlerin (Do ve Re bemol), ilgili minörleriyle
(La ve Si bemol) eşleştirildiği düşen beşlilerden
oluşan aynı ayırt edici nota şablonunu (Kessler’in
Op 20’siyle ortak bir şekilde) taşır. Bu metinlerin
yaratıcı ve icracı aşamaları, sonsuz bir seçim ve başkalaşım,
alıkoyuş, reddediş, düzenlenmeden oluşan bir hikaye
anlatır; bir dizi ahşap çatı ve çapraz döşenmiş demirden
oluşan çift maşalı konser piyanosunun 1853 yılını ve
Bechstein-Blüthner-Steinway devrimini beklemesini...
Meastro Restani’nin bu konserinde 5 (Feux follets)
ve 12 (Chasse-neige) numaralı bölümleri yer
almamaktadır.
No 3 Paysage (Peyzaj) Fa majör, Poco
adagio. ‘Dünyevi her şeyden sakin bir feragat
[...] tutkusuz olmayan bir tefekkür’ (Busoni). ‘Uzlaşılabilir
ve sakin’ tonuyla, 6/8’lik nabızvari ritmi ve Klasik
pastoralliğiyle, Paysage bir una corda zeminde
yer alır – son derece tutkulu bir fortissimo zirvesiyle,
tonların sürekli olarak birbirinden uzaklaşmasıyla
sonlanır. No 9 Ricordanza (Hatıra) La
bemol majör, Andantino. ‘Eski moda bir duygu
dünyasından kalma, solgun aşk mektupları’ (Busoni).
Kesinlikle güzel birisini ‘hatırlayan’ (Marie d’Agoult,
onun ‘bir altın yağmuru gibi sarı saçlarını savurması’)
1851 versiyonu, orijinal 1826 versiyonunun ana hatlarıyla
girişi ve 1837 çalışmasından gelen coda, yeşeren
cadenza’nın berrak görüntüsü ve yavaş yavaş sirayet
eden dumanlı bir manzarayı birleştiriyor. No
6 Hayal G minor/major, Lento. ‘Birinci
Napolyon’un cenazesinin ağırbaşlı ve imparatorlara
yakışır bir şekilde ilerlemesi’ şeklinde (Busoni)
tasvir edilen, Dies Irae’nin çınlayan yankıları
ve ses sütunları. No 7 EroicaMi
bemol majör, Allegro. Bir Valhalla marşı. No
8 Wilde Jagd (Vahşi Av) Do
minör, Presto furioso. ‘Wilde Jagd güçlü
bir orkestral renklendirmeyi gözler önüne serer.
Üstüne üstlük, Dante Sonatı’nda ve César
Franck’in Chasseur Maudit’sinde olduğu gibi
senfonik bir şiirin temelleri rahatlıkla fark ediliyor.’
(Busoni) Gottfried Bürger’in Der wilde Jäger’inin
(1775/78) kunstballade geleneğine dönerken,
eserin satır araları kuzey insanlarının Vahşi Avlarına
gönderme yapar: Eser boyunca, hayalet atlılar, gece
yaratıkları, uğursuz iblisler gecenin içinde yarışır. No
4 Mazeppa Re minör, Allegro.
Efsaneye göre, Mazeppa – Ukraynalı direnişin kahramanı
Iván Stepánovich (1646-1709) – bir Polonyalı kontese
aşık olmuş. Cezası ise yabani bir atın ayağına bağlanarak,
doğan güneşe doğru sürüklenmek, ‘rüzgar gibi, [...]
bir ateş topu gibi uçmak’mış. 1709 Temmuz’undaki
Poltava Savaşı’nda yenilmiş, son günlerini I. Ahmed’in
himayesi altında geçirmekteymiş. Liszt, onu uslanmaz
bir Romantik, daimi gençliğe sahip olan ama aşkın,
özgürlüğün peşinde koşan, kudret delisi, tutkunun
esiri bir adam olarak görürmüş. Faust, Dante, Rome,
Mephisto gibi, Çingeneler gibi, onun sembolü besteciyi
elli yıl boyunca meşgul etmiş.
Prelüd No 1, Do majör, Presto.
‘Bir aşama yaratmaktan öte, enstrümanı ve icracının
konser platformuna çıktıktan sonra göstereceği yeteneği
test etmek için yazılan bir eser’ der Busoni. No
2, La minör, Molto vivace. ‘Paganini
şeytanlıkları’ (Busoni) No 11 Harmonies
du Soir (Gece Armonileri),
Re bemol majör, Andantino. ‘Piyanonun okşayıcı
ve tez canlı, çan benzeri büyüsünü ortaya çıkarıyor’
(Busoni). Tütsü gibi solan çiçekler, havada dolaşan
sesler ve parfümler, kırık bir kalp, batan güneşin
altında bir sunak gibi yayılan hüzünlü ama güzel bir
gökyüzü gibi, ‘Ton souvenir en moi luit comme un
ostensoir!’. Baudelaire’nin Harmonie du Soir’ı,
Liszt’in üçüncü versiyonunu birkaç yılla geride bırakır.
Ancak, aynı dönemin başdöndürücü havasını paylaşan
şiir ve müzik amansız bir şekilde birbirine bağlıdır.
Liszt, Baudelaire’i yüceltir: “Sonu gelmez bir Füsun
ve Istırap’ın şarkıcısı, filozof, şair ve sanatçı”
(Revue nationale, 10 Aralık 1863). No
10 Fa minör, Allegro agitato molto.Busoni’ye
göre teklifkar bir Appassionata’dır, ancak
Chopin’in Fa minör Etüt’ünün durmak bilmez iklimi (1829,
Liszt’e adanmış) ve Schumann’ın In der Nacht’ıyla (1837)
benzerlikler taşır. ‘Aşkın ve denizin dalgaları’ (Jacques
Seiller).
İspanyol Rapsodisi (1863) Heybetli
ve virtüözlere yaraşır bir tual, melodik işleyişlerinde
parlayan, tasvir edici pasajlarla dolu, kör oktavlar
ve karmaşık çoklu nota yazımlarını içeren bu eser Liszt’in
Roman döneminde yazılmıştır. Do diyez minörde başlayan
ve Re majörde sonlanan ‘kademeli bir ton’u izleyen
eser, Liszt’in o dönemde konserlerde ya da İspanya’ya
1844-45 yıllarında yaptığı gezilerde duymuş olabileceği
popüler melodilerin varyasyonlarını içeren dört bölüme
ayrılır: A) Aydınlatıcı bir kadenz in ardından gelen Folies
d’Espagne B) Jota aragonesa C) Un
poco meno Allegro. D) Toparlanma. Folies ve Jota,
Avrupa’da uzun bir soyağacına sahiptir – Folies,
Farinelli, Marais ve Corelli’nin karanlık, sarabande
benzeri formlarında; Jota ise, Glinka’nın
1845 tarihli Capriccio brillante’sindedaha
parlak bir şekilde (kuzey İspanya’dan) yer alır. Liszt’in
damadı Hans von Bülow, bu parçanın ilk sunumunu Amsterdam’da
27 Nisan 1866 yılında gerçekleştirmiştir.
© ATEŞ ORGA 2011
Ateş Orga Liszt hakkında yoğun bir
şekilde yayınlara katılmış, ders vermiş ve makale basmıştır.
Dört Keman İçin Die Wiege eseri için yaptığı
yeniden yapılanma, ilk defa 1986 yılında çalınmıştır.
Thomas Hitzlberger tarafından bestecinin 1873 Steingraeber
piyanosunda icra edilen ve parçanın orijinal finalinin
de çalındığı Si minör Sonat’ın (Ambronay Editions/Harmonia
Mundi) Münih’te gerçekleştirilen kaydı Liszt Uluslararsı
Büyük Ödülü’nü 2007 yılında Budapeşte’de kazanmıştır.
Orga, ayrıca Paolo Restani’nin Nice’te kısa süre önce
gerçekleştirdiği John Field konçertolarının kaydını
da gerçekleştirmiştir. (Brilliant Classics, 4 CDs)
Ateş Orga'nın İstanbul Resitalleri Paolo Restani
Liszt 200. Yıl Resitali program notları, Orga'nın ana
dilinde
İngilizce olarak
yazılmış, Can Ergelmiş tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Mart 2011.
İNGİLİZCE ORJİNAL
METİN | ATEŞ
ORGA BİYOGRAFİSİ
|
